Il-Għid tal-Erwieħ
Xi ftit tagħrif
Bħal ġnus oħra, il-Maltin ukoll juru rispett kbir lejn il-mejtin tagħhom. Huma kienu u għadhom jemmnu li kull bniedem għandu ruħ li ma tintemmx miegħu f’qabru. Għalhekk sa mill-qedem, il-Maltin kellhom drawwiet u festi biex jiċċelebraw il-kontinwità tal-eżistenza spiritwali tan-nieshom li ħallew din id-dinja.
L-ikla
L-ewwel insara kienu jħejju ikla u ċelebrazzjoni fid-dwiemes fejn kienu jidfnu l-għeżież tagħhom.
“L-erwieħ jifirxu s-sarvetta”
Hekk kienu jgħidu meta jasal it-2 ra’ Novembru, jiġifieri jum l-erwieħ kollha. Dan ghax kienu jemmnu li f’dan il-jum meta niftakru fil-mejtin, l-erwieħ ta’ qrabatna jkunu qed jistennew il-ħniena u s-sufraġju tal-ħajjin, għalhekk kienu jifirxu is-sarvetta għall-għotjiet tal-ħajjin. F’dan il-jum il-Maltin kienu jkunu ġenerużi mal-foqra.
Il-borma tal-ħaxix
F’dan il-jum xi patrijiet jew individwi, kienu jħejju borma kbira fit-toroq tal-bliet u r-rħula u fiha kulħadd kien jixħet xi ftit ħaxix milli jkollu d-dar biex imbagħad titqiegħed fuq il-ħatab jaqbad u jagħmlu minnha xi minestra tajba. Din ukoll kienet tkun għal foqra.
Il-Ħanżira tal-Erwieħ
Kien hemm ukoll id-drawwa li minn xi żmien qabel il-festa, xi ħadd jitlaq ħanżira tiġġerra mat-toroq bil-ġaras (qanpiena) ma’ għonqha biex meta timxi tinstema’ u għalhekk tintema’ min-nies kull darba li tgħaddi minn quddiem darhom. Il-ħażira kienet tismen bl-ikel mbagħad fil-għid tal-erwieħ kienu joqtluha u jsajruha biex minnha jieklu l-foqra. Għalhekk imqarr darba f’sena dawn l-imsejkna kienu jduqu biċċa laħam.
Xi ftit tagħrif
Bħal ġnus oħra, il-Maltin ukoll juru rispett kbir lejn il-mejtin tagħhom. Huma kienu u għadhom jemmnu li kull bniedem għandu ruħ li ma tintemmx miegħu f’qabru. Għalhekk sa mill-qedem, il-Maltin kellhom drawwiet u festi biex jiċċelebraw il-kontinwità tal-eżistenza spiritwali tan-nieshom li ħallew din id-dinja.
L-ikla
L-ewwel insara kienu jħejju ikla u ċelebrazzjoni fid-dwiemes fejn kienu jidfnu l-għeżież tagħhom.
“L-erwieħ jifirxu s-sarvetta”
Hekk kienu jgħidu meta jasal it-2 ra’ Novembru, jiġifieri jum l-erwieħ kollha. Dan ghax kienu jemmnu li f’dan il-jum meta niftakru fil-mejtin, l-erwieħ ta’ qrabatna jkunu qed jistennew il-ħniena u s-sufraġju tal-ħajjin, għalhekk kienu jifirxu is-sarvetta għall-għotjiet tal-ħajjin. F’dan il-jum il-Maltin kienu jkunu ġenerużi mal-foqra.
Il-borma tal-ħaxix
F’dan il-jum xi patrijiet jew individwi, kienu jħejju borma kbira fit-toroq tal-bliet u r-rħula u fiha kulħadd kien jixħet xi ftit ħaxix milli jkollu d-dar biex imbagħad titqiegħed fuq il-ħatab jaqbad u jagħmlu minnha xi minestra tajba. Din ukoll kienet tkun għal foqra.
Il-Ħanżira tal-Erwieħ
Kien hemm ukoll id-drawwa li minn xi żmien qabel il-festa, xi ħadd jitlaq ħanżira tiġġerra mat-toroq bil-ġaras (qanpiena) ma’ għonqha biex meta timxi tinstema’ u għalhekk tintema’ min-nies kull darba li tgħaddi minn quddiem darhom. Il-ħażira kienet tismen bl-ikel mbagħad fil-għid tal-erwieħ kienu joqtluha u jsajruha biex minnha jieklu l-foqra. Għalhekk imqarr darba f’sena dawn l-imsejkna kienu jduqu biċċa laħam.
L-erwieħ tal-purgatorju
F’xi inħawi madwar Malta fejn hemm jew kien hemm xi ċimiterju, wieħed isib statwi minquxin fil-ġebel ta’ ruħ jew erwieħ qalb l-ilsna tan-nar. Dawn l-istatwi fuq il-ħitan ifakkruna fl-erwieħ tal-purgatorju u għalhekk ifakkru lil min ikun għaddej min hemm biex igedwed xi talba għall-bżonnijiet tagħhom.
F’xi inħawi madwar Malta fejn hemm jew kien hemm xi ċimiterju, wieħed isib statwi minquxin fil-ġebel ta’ ruħ jew erwieħ qalb l-ilsna tan-nar. Dawn l-istatwi fuq il-ħitan ifakkruna fl-erwieħ tal-purgatorju u għalhekk ifakkru lil min ikun għaddej min hemm biex igedwed xi talba għall-bżonnijiet tagħhom.
L-erwieħ tal-ikkundannati
Il-Maltin, speċjalment in-nisa twajbin, kienu juru ċerta devozzjoni lejn l-erwieħ ta’ dawk li kienu ikkundannati għall-forka. Huma kienu jemmnu li l-erwieħ penitenti tal-ikkundannati kienu jaqilgħu il-grazzji. Ninu Xkora, li ħafna jemmnu li kien innoċenti, ingħatata l-forka ftit jiem qabel l-għid tal-erwieħ. Dwar Ninu Xkora hemm għajdut li kien fetaħ il-kanċell taċ-ċimiterju lil waħda mara li marret iżżur il-qabar tiegħu stess.
Il-Maltin, speċjalment in-nisa twajbin, kienu juru ċerta devozzjoni lejn l-erwieħ ta’ dawk li kienu ikkundannati għall-forka. Huma kienu jemmnu li l-erwieħ penitenti tal-ikkundannati kienu jaqilgħu il-grazzji. Ninu Xkora, li ħafna jemmnu li kien innoċenti, ingħatata l-forka ftit jiem qabel l-għid tal-erwieħ. Dwar Ninu Xkora hemm għajdut li kien fetaħ il-kanċell taċ-ċimiterju lil waħda mara li marret iżżur il-qabar tiegħu stess.
Ir-rużarjanti kienu fraternità li jiġbru l-flus għall-qraba tal-ikkundannnati filwaqt li jħeġġu lin-nies biex jitolbu għar-ruħ dawk iġġustizzjati bil-forka. Huma kienu jilbsu bħall-fratelli jiġifieri jilbsu ċoqqa bajda u jgħattu wiċċhom b’kappun abjad bit-toqob għall-għajnejn biss. Kienu joħorġu fit-toroq u jduru bieb bieb b’xi bott f’idejhom. Id-dehra tagħhom libsin l-abjad u b’wiċċhom mgħotti kienet tnissel fi qlub in-nies ċertu misteru, biża’ u ħniena.
L-għadam tal-ħelu
Fix-xahar ta’ Novembru sewwasew minn l-Għid tal-Erwieħ ‘il hemm, fid-djar kienu jippreparaw l-għadam tal-ħelu biex jiftakru fil-mejtin. L-għadam tal-ħelu jinħadem bħall-figolla imma fil-forma ta’ għadma. Xi dulċiera għadhom sal-lum jagħmlu dan l-għadam tal-ħelu.
L-għadam tal-ħelu
Fix-xahar ta’ Novembru sewwasew minn l-Għid tal-Erwieħ ‘il hemm, fid-djar kienu jippreparaw l-għadam tal-ħelu biex jiftakru fil-mejtin. L-għadam tal-ħelu jinħadem bħall-figolla imma fil-forma ta’ għadma. Xi dulċiera għadhom sal-lum jagħmlu dan l-għadam tal-ħelu.
In-naħa l-oħra tal-munita
Filwaqt li xi wħud kienu jgħożżu t-2 ta’ Novembru bħala jum ta’ rispett lejn dawk li darba għexu f’dan il-wied tad-dmugħ, oħrajn kienu jintasbu fuq xi għatba jirrankontaw l-istejjer tal-iħirsa u tal-uħux. Għax kien hemm min jgħid li ma’ l-erwieħ it-tajbin joħorġu wkoll l-erwieħ il-ħżiena . Mill-qigħan tal-infern joħorġu x-xjaten. Mill-moħbiet tagħhom joħorġu s-sħaħar u n-nies koroh jew tas-setta. Minn taħt l-art l-għewiel u l-uħux. Mill-oqbra l-iskeletri u iġsma bla ruħ mexjin ndlaj ndlaj fid-dawl tal-qamar. Spettri mitlufa, min sejjer għal xi ħażen u min sejjer għal xi għors.
It-2 ta’ Novembru illum
Se nagħmlu ikla biex infakkru dawn id-drawwiet ikkuluriti.
L-ikla:
Minestra bil-ħobż mixwi.
Majjal mixwi servut bil-patata l-forn u ħaxix
Xorb: Meraq tal-ħajja (Larinġ tad-demm, inbid u aniżett)
Deżerta : Għadam tal-ħelu
